Bilinç bireylerin kendilerinin ve çevrelerinin farkında olması, yeni uyaranlara karşı uyum sağlayabilmesi durumudur. Bilinç seviyeleri doğrudan ölçülememektedir, bilinç değerlendirmeleri için uyarılara karşı hastaların verdiği bazı davranışsal tepkileden yararlanılarak kanı oluşturulmaktadır. Bilinç durumları nörolojik değişikliklerin hassas göstergesi olmaktadır. Nörolojik bir deformite gelişmesi durumunda bilinçlere ilişkin değişkenler diğer verilere göre daha erken fark edilebilmektedir. Bilinç uyanıklık ve farkındalık olmak üzere iki grupta incelenmektedir.
- Uyanıklık: Bilinç halinin en alt seviyesi olmakla birlikte hastaların sözel ya da dokunma uyarılarına karşı vereceği cevaplar ile değerlendirilmektedir.
- Farkındalık: Bilişsel mental fonksiyonların oluşturduğu ve serebralkortex işlerliğini göstermekte olan parametredir. Bilinç olgusunun yüksek seviyesi olmakla birlikte bireylere, zamana ve yere uyum ile değerlendirilmektedir.
Bilinç Değerlendirmesi Uygulamaları
- Sözel uyarana karşı verilmekte olan cevaplar ve oryantasyonlar: Başlangıç aşamasında
bireylere düşük ses tonlarıyla seslenilmektedir. Eğer kişi cevap veriyorsa daha sonra oryantasyon durumlarını değerlendirmek için uygun sorular yöneltilebilir. Hastalar normal ses tonlarıyla uyarılmaya yanıt vermemektedir ise daha yüksek bir sesle uyarılar tekrarlanmalıdır. Konuşa güçlüğü çeken ya da konuşamayan bireyler için (Mesela endotrakeal tüpü olan bireyler gibi) el yazısı veya resimlerle hazırlanmış kartlar kullanılmasıyla ya da baş veya göz kapaklarını hafifçe hareket ettirmeleriyle cevaplama gibi alternatifler değerlendirilmelidir. - Ağrılı uyaran: Hastaların sözel uyaranlara cevap verememesi ve basit komutları yerine getirememesiyle verilecek motor cevapların izlenmesi amacıyla belirli bölgelere uygun şekilde verilen uyaranlardan oluşmaktadır.
Bilinç Seviyeleri
Bilinç tam uyanıklık ve farkındalık seviyelerinden komaya kadar farklı aşamalarda oluşabilmektedir. Bilinç faklılıkları ani veya yavaş yavaş gelişebilmektedir. Bilinçlere ilişkin farklılıklar beyine ait fonksiyon bozukluklarını gösterir.
- Tam Bilinç: Bireyler tam bilinç halinde iken uyanıktır, farkındalıkları vardır, zamana, yere ve kişiye oryante olup; yazılı veya sözlü kelimeleri anlayabilmektedirler, yazılı veya sözlü iletişim sağlayabilmektedirler.
- Konfüzyon: Bireylerin zamana, yere ve kişiye oryantasyonları bozuktur. Bireyşerde ilk olarak zaman, ardından ise yer en son ise kişilere oryantasyonları bozulmaktadır, dikkatleri çabuk dağılmaktadır. Genellikle hafıza güçlükleri yaşanmaktadır. Bireyler kolayca hırçınlaşabilmektedir. Komutları izlemelerde zorlanabilmektedirler. Uyaranlara cevaplar değişmektedir. Halüsinasyonlar yaşanabilmektedir. Ajitasyon, huzursuzluk özellikle geceleri konfüzyonda artış olabilmektedir.
- Letarji: Zaman, yer ve kişiye oryante olmaktadır. Konuşmalar, mental işlevler ve motor aktivitelerinde yavaşlamalar yaşanır ve bireylerde miskinlik hali mevcuttur. Ağrılı uyaranlara uygun cevap verilmektedir.
- Stupor: Spontan olarak çok az hareket etmektedirler. Uyaranlar tekrar tekrar verilmediğinde ise cevap verilmemektedir. Anlaşılmaz sesler ve/veya göz açıp kapama hareketleri gözlemlenebilir. Ağrılı uyaranlara uygun cevap verilmektedir.
- Koma: Gözler kapalı ve uyuma halindeki gibi görüntü bulunmaktadır. Çevresel uyaranlara cevap verilmemektedir. Spontan hareketler yapılmamaktadır. Herhangi bir ses çıkarılması gerçekleşmemektedir. Ağrılı uyaranlara verilen cevaba göre koma sınıflandırılması yapılmaktadır.
Bilinç Değerlendirmesi – Glasgow Koma Skalası( GKS )
Farklı bilinç seviyelerinin ayırt edebilmesi, sınıflama yapılabilmesi ve ortak dil kullanılmasıyla eksik veya hatalı değerlendirme risklerini ortadan kaldırmak amacıyla bazı bilinç değerlendirme araçları geliştirilmiştir. Günümüz zamanında en sık kullanılan değerlendirme araçları kullanımlarından biri GKS olmaktadır. Glasgow koma skalası 1974 yılında İskoçya/Glasgow’da geliştirilen komadaki hastaların değerlendirilmesinin yapılmasında yaygın olarak kullanılmakta olan uluslararası bir skaladır.
Bilincin farklı seviyelerini birbirinden ayırt etmek her durumda kolay olmamaktadır. Bilincin değerlendirilmesinde aktif rol oynayan sağlık personellerinin eğitimleri, mesleki deneyimleri ve konuya ilişkin uzmanlığı bilincin yorumlamasında farklılıkları getirebilmektedir. Özellikle ortak terminolojinin kullanılmaması önemli sorunlar oluşturabilmektedir. Hastaların bilinçlerine ilişkin farklılıkları çabuk ve güvenilir bir şekilde yansıtması GKS’nin birçok hekim ve sağlık çalışanı tarafından kullanılmasını sağlayan önemli etkenlerden olmuştur. GKS sadece hastaların bilinç durumlarını yansıtmaktadır. Asla tam bir nörolojik değerlendirme aracı olarak görülmemektedir ve değildir.
Hastaların ilk geliş GKS yapılması daha sonraki puanlamalar için ve bu durum puanarın güvenilirliği açısından oldukça önemlidir. Endotrakeal tüp veya afazisi ya da gözlerde aşırı şişmeler gözlemlenen hastalarda GKS’nin kullanım sınırlılıkları vardır. Endotrakeal tüp veya trakeostomisi olan hastalarda GKS’nin kullanılması durumlarında puanlama çizelgesine not edilerek değerlendirmeler için hazır bulundurulmalıdır. Bu skalaların pediatri grubunda, toksik problemli hastalarda ve spinalkord deformiteleri olan bireylerde kullanımı önerilmemektedir.
Glasgow koma skalası; göz açmaları, sözel ve motor cevapları olmak üzere üç ayrı kısımda puanlama yapılarak kullanılmaktadır. Hastaların her bir bölümden alacağı puanlar toplanarak GKS puanları elde edilmektedir. Hastaların alacağı toplam puan 3 ile 15 arasında değişiklik göstermektedir. 15 puan tam uyanıklık halini ve farkındalığı göstermektedir. 3 puan ise en düşük ve küçük olan puandır ve derin komayı belirtmektedir. Genel itibariyle 8 ve altındaki puan sınıflarında hastalar bilinçsizdir ve koma halindedir. Bu durumdaki hastaların entübe edilerek yoğun bakım ortamında bulunmaları gerekmektedir. Glasgow koma skalasındaki farklılıklar genel itibariyle hastalara ilişkin girişimleri başlatan en önemli göstergelerden biri olmaktadır.
